ابوریحان بیرونی را بیشتر بشناسیم
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی زاده شهریور 352، کاث، خوارزم - درگذشته 22 آذر 427، غزنین، دانشمند بزرگ و ریاضی‌دان، ستاره شناس، تقویم‌شناس، انسان شناس، هندشناس و تاریخ نگار بزرگ ایرانی سده چهارم و پنجم هجری است. بیرونی را بزرگ‌ترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی و همه اعصار می‌دانند.
ابوریحان بیرونی از دانشمندان بزرگ ایران در علوم حکمت و اخترشناسی و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا مقام شامخ داشت، در حوالی خوارزم متولد شده و از این جهت به بیرونی یعنی خارج خوارزم معروف شده. هیچ اطلاعی در باره اصل و نسب و دوره کودکی بیرونی در دست نیست. نزد ابو نصر منصور علم آموخت در 17 سالگی از حلقه ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف النهار را در کاث رصد کند، و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج نماید؛ چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیص ها نقشه هایی کشید و حلقه ای به قطر 15 ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376 بیرونی ماه گرفتگی(خسوفی)را در کاث رصد کرد و قبلاٌ با ابوالوفا ترتیبی داده شده بود که او نیز در همان زمان همین رویداد را از بغداد رصد کن. اختلاف زمانی که از این طرق حاصل شد به آنان امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند وی همچنین با ابن سینا فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبات تندی در باره ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت در دربار مامون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته چند سال هم در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برده، در حدود سال 404 هجری قمری به خوارزم مراجعت کرده، موقعی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی در گذشت و او را در سال 408 هجری با خود به غزنه برد در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکریت را آموخت ومواد لازمه برای تالیف کتاب خود موسوم به تحقیق ماللهند جمع‌آوری کرد.
بیرونی به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آنها اقامت گزید و عرض جغرافیایی حدود 11 شهر هند را تعیین نمود خود بیرونی می نویسد که در زمانی که در قلعه نندنه به سر می برد، از کوهی در مجاورت آن به منظور تخمین زدن قطر زمین استفاده کرد. نیز روشن است که او زمان زیادی را در غزنه گذرانده است تعداد زیاد رصدهای ثبت شده ای که به توسط او در آنجا صورت گرفته است با رشته ای از گذرهای خورشید به نصف النهار شامل انقلاب تابستانی سال 398 آغاز می شود و ماه گرفتگی روز 30 شهریور همان سال را نیز در بر دارد. او به رصد اعتدالین و انقلابین در غزنه ادامه داد که آخرین آنها انقلاب زمستانی سال 400 بود.
نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آنها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده می‌شود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان می‌گوید: «از ابو سعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیده مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کره سماوی. بدون شک این شبهه‌ای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه (= مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهی دست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود. زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کره سماوی نسبت دهند در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمی‌رسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکان‌پذیر باشد موکول به رای فلاسفه طبیعی دان است. ضمناً بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبه شعاع زمین ارائه می‌کند (بوسیله افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد. اندازه گیریِ او یک درجه سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده‌است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می‌آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است. خورشید گرفتگی 8 آوریل سال 1019 میلادی را در کوههای لغمان ( افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و ماه گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه به زیر مطالعه برد.
التفهیم لاوایل الصناعه التنجیم: این کتاب نیز در نجوم و به زبان فارسی نوشته شده است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده است. التفهیم فی اوائل صناعه التنجیم در علم هیات و نجوم و هندسه، کتابی به زبان فارسی است که ابوریحان بیرونی در آغاز سده پنجم نوشته و هفتاد سال پس از مرگش، محمدبن جورابی آماده و پاکنویس کرده است. متن فارسی کتاب را بیرونی به نام «ریحانه» دختر حسین خوارزمی نوشته است (حدود ۴۲۰ هجری قمری). التفهیم، نخستین کتاب فارسی است که در مورد ستاره‌شناسی و هندسه و حساب نوشته شده و از آنجا که نویسنده آن یکی از دانشوران سرشناس است، اهمیت بسیار دارد.
آثار الباقیه عن القرون الخالیه (اثرهای مانده از قرن‌های گذشته): ابوریحان در این کتاب مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. از جمله این اقوام - ایرانی‌ها - یونانی‌ها - یهودی‌ها - مسیحی‌ها عرب‌های زمان جاهلیت و عرب‌های مسلمان نام برده و درباره اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته‌است. این کتاب را می‌توان نوعی تاریخ ادیان دانست.
مصوبه انجمن نجوم ایران با موضوع نامگذاری روز ملی نجوم:
سیزدهم شهریور 1401،به مناسبت هزار و پنجاهمین سال بزرگداشت زاد روز ابوریحان بیرونی و هم‌زمان با سال جهانی علوم پایه، با نام " روز ملی نجوم" نامگذاری شد.
هر ساله روز سیزدهم شهریورماه، روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی این دانشمند بزرگ کشورمان می‌باشد و گزینه‌ای جدی برای انتخاب "روز ملی نجوم" بود. دانشمندی که نه تنها در ایران بلکه در جهان به او افتخار می‌شود. از سوی دیگر، ماه شهریور در تابستان به عنوان فصل اوقات فراغت دانشجویان و دانش آموزان محسوب می شود که به نوعی جامعه هدف هستند و همچنین برخی از اقشار مختلف جامعه، به مراتب دارای وقت آزاد بیشتری بوده و چه بسا علاقمند به همکاری در انجام فعالیتهای خودجوش و مردمی باشند؛ ضمن آنکه در میانه هر سال، فعالان نجومی در ایران، جشن آسمانی بزرگی را در مشارکت با یکدیگر می توانند به این بهانه برپا دارند.
در این موقع از سال اجرام آسمانی و صور فلکی بسیاری نیز در آسمان خودنمایی کرده و فرصت نشان دادن زیبایی‌های خلقت را به عموم مردم فراهم می‌نماید؛ مزید بر این نکته، در اکثر نقاط کشور وضعیت آب و هوایی به نسبت دیگر فصول، به مراتب شرایط مطلوب تری دارد و اجازه مشاهده جذابیت‌های آسمان را به همگان می دهد.
به همین مناسبت لازم است به اطلاع جامعه نجوم کشور برسانیم که در سال جاری این طرح که ایده اولیه آن توسط جمعی دوستداران و علاقه‌مندان آسمان از جمله جناب مهندس عتیقی از انجمن نجوم آماتوری ایران تهیه گردیده بود، با همفکری و مساعدت های جناب آقای دکتر سعداله نصیری قیداری ریاست محترم دانشگاه شهید بهشتی تهران و دبیر ستاد ملی سال جهانی علوم پایه و با توجه به اینکه سال 2022 میلادی "سال جهانی علوم پایه" است، در هیات مدیره انجمن نجوم ایران به تاریخ دوازدهم شهریور ۱۴۰۱ تصویب گردید.
انجمن نجوم ایران
